Suốt hơn 4 năm với 7 vụ mùa thực hành sản xuất lúa hữu cơ, nhưng trên cánh đồng Tâm Việt của Võ Văn Tiếng gần như không gặp các loại dịch hại từ sâu rầy cho tới đạo ôn mà hoàn toàn không sử dụng phân bón hóa học và các loại thuốc bảo vệ thực vật.
Quy trình trồng lúa hữu cơ không dùng phân, thuốc hóa học của Võ Văn Tiếng
CHUYÊN ĐỀ 6: DÙNG NƯỚC PHÒNG TRỪ VÀ XỬ LÝ BỆNH ĐẠO ÔN TRONG CANH TÁC LÚA HỮU CƠ
Lúa ở giai đoạn 25 – 28 ngày sẽ có những biểu hiện của đạo ôn, rầy nâu, sâu cuốn lá, những loại dịch hại gây ảnh hưởng tới quá trình sinh trưởng và năng suất lúa. Để xử lý, người nông dân sẽ sử dụng thuốc bvtv để phun xịt. Nhưng trên cánh đồng của Tiếng, đó được xem là những biểu hiện của tự nhiên, và cách xử lý cũng xuất phát từ tự nhiên – tất cả phải căn cứ từ việc hiểu cơ chế bản thân của bệnh hại. Trong phạm vi chuyên đề này chúng ta sẽ nói riêng về bệnh đạo ôn – phương pháp phòng và xử lý đạo ôn khi canh tác lúa hữu cơ mà không phải sử dụng thuốc bvtv.
Như đã nói, ở giai đoạn lúa 25-28 ngày sẽ xuất hiện các đốm mắc kén (điểm) trên lá, và đó là biểu hiện của bệnh đạo ôn đã xuất hiện.
1. Hiểu về cơ chế – đặc tính của bệnh đạo ôn trên lúa để phòng
Thứ nhất, bệnh đạo ôn là tên gọi của bệnh do nấm Pyricularia oryzae gây ra. Nấm bệnh có thể tấn công trên lá, thân, cổ bông, cổ gié hoặc cả trên hạt lúa. Với đạo ôn lá, ban đầu vết bệnh rất nhỏ, nhưng ở giữa vết bệnh, phần tế bào lá đã bị hoại tử và khô xám, sau đó vết bệnh lớn dần và có hình thoi, đây là vết bệnh đặc trưng của đạo ôn. Khi bệnh nặng, nhiều vết bệnh liên kết với nhau làm cho toàn lá bị “cháy”. Nguy hiểm nhất là khi nấm tấn công trên cổ bông và cổ gié, làm cho toàn bộ bông hoặc gié bị khô và gãy gục…
Các đốm mắc kén (điểm) trên lá, và đó là biểu hiện của bệnh đạo ôn đã xuất hiện.
Thứ hai, nguồn nấm bệnh và đường đi gây hại: Nấm bệnh luôn tồn tại trong đất, nước (môi trường sống của cây lúa) và chúng sẽ đi theo con đường bốc hơi của nước. Trong những thời điểm nhiệt độ chênh lệch ngày đêm (đêm sương mù – ngày nắng nóng khô) sẽ xảy ra hiện tượng bốc hơi nước rất mạnh và mang theo nấm bệnh bám lên thân, lá lúa và gây hại. Trên đường bốc hơi nếu gặp lúa quá tốt, có lượng lá nhiều, to, những lá lúa già có xu hướng rạp ngang (lúa màn) sẽ cản trở đường bốc của hơi nước, khi đó hơi nước bốc lên sẽ bám lại mặt dưới của lá và gây bệnh (Nếu lúa tốt vừa phải, lá lúa theo xu hướng đứng thẳng không cản trở việc bốc hơi sẽ thông thoát)
2. Hiểu về đời sống sinh trưởng của lúa – để ứng xử với bệnh đạo ôn
Khi lúa xuất hiện các điểm bệnh (đốm mắc kén) tức là nấm bệnh đã gây hoại tử phần tế bào lá làm phần lá bị khô xám và dần lan rộng dẫn đến cháy toàn lá. Về cơ bản, các đốm hoặc lá bị bệnh đã bị hoại tử sẽ không có khả năng phục hồi, dù có phun các loại thuốc bvtv (vì cơ bản, những loại thuốc hiện nay trên thị trường đều dựa trên cơ chế ngăn chặn bào tử nấm lan rộng và kích thích sản sinh sức đề kháng để tự bản thân cây kháng bệnh). Tuy nhiên đó là cách xử lý sau khi lúa đã bị bệnh và như đã nói, phần lá nhiễm bệnh sẽ không thể phục hồi, trong khi theo quá trình sinh trưởng bình thường của lúa sẽ liên tục ra lá mới còn những lá già sẽ dần rục đi theo thời gian. Như vậy dù có bị bệnh hay không thì những lúa vẫn liên tục ra lá thay thế. Xác định điều đó để ta có thể đánh giá và ứng phó với nấm bệnh đạo ôn ở góc độ phòng, cắt bệnh hơn là trị những vùng đã bệnh bằng thuốc BVTV.
Trên cánh đồng của Tiếng, việc những lá lúa bị nấm bệnh được xem là bình thường, khi thăm đồng, chúng ta sẽ thăm kỹ những lá đài (là lá mới ra của cây lúa, lá đứng), nếu những lá này không có biểu hiện của nấm bệnh thì sẽ không ảnh hưởng đến sinh trưởng của cây. Khi đó chúng ta sẽ áp dụng quy trình kiểm soát, cắt bệnh trên ruộng lúa để nấm bệnh đạo ôn không lan sang các lá đài như đã nêu.
Lá đài chính của lúa mới là đối tượng cần kiểm soát
3. Phòng trừ và xử lý nấm bệnh đạo ôn bằng nước
Như phân tích ở trên về cơ chế gây hại của nấm bệnh và đường đi trên quá trình gây bệnh của nấm thì việc phòng và xử lý nấm bệnh đạo ôn chúng ta sẽ can thiệp vào cơ chế và đường đi gây hại của nấm bệnh bằng cách kiểm soát nhiệt độ – kiểm soát quá trình bốc hơi của nước (mang theo nấm bênh) kết hợp với việc chăm bón lúa ở mức tốt vừa phải để lượng lá lúa không ảnh hưởng đến đường bốc hơi nước (lá lúa đứng đón nắng, không đọng bám nấm hại sẽ không bị đạo ôn).
Phương pháp của Tiếng áp dụng trong các vụ mùa trên cánh đồng Tâm Việt là sử dụng nước để kiểm soát nhiệt độ và quá trình bốc hơi của nước trong các trường hợp có sự chênh lệch nhiệt độ giữa ngày đêm (đêm nhiệt độ thấp, có sương mù – độ ẩm, hơi nước lớn sẽ dẫn đến quá trình bốc hơi mạnh nếu gặp thời tiết hanh nóng ban ngày). Nước sẽ giúp cân bằng lại sự chênh lệch nhiệt độ đó. Khi nhiệt độ giữa mặt đất và không khí được cân bằng sẽ giảm thiệu lượng nước bốc hơi mang theo nấm bệnh. Việc giữ nước lớn trên mặt đất ruộng sẽ ngăn cản lượng nấm bệnh trên mặt đất bốc lên (hơi nước vẫn sẽ bốc lên khi thời tiết nắng nóng – nhiệt độ cao, nhưng hơi nước sạch sẽ không chứa nhiều vi khuẩn, nấm gây hại)
Cơ chế và phương pháp phòng trừ – xử lý nấm bệnh đạo ôn này đều căn cứ vào vai trò “Nhất nước” trong canh tác lúa nước. Việc thiết kế hệ thống thủy lợi (xem chi tiết) sẽ quyết định đến khả năng phòng trừ bệnh cũng như các loại sâu hại trong suốt quá trình canh tác mà chúng tôi đã phân tích theo quy trình của bộ tài liệu này.
Khi đã có hệ thống kênh mương thủy lợi cho phép chủ đông trong việc cấp, rút nước trên đồng, thì cơ bản, ngoài những thời điểm cần rút nước để xử lý sâu rầy thì nước sẽ được giữ trong ruộng rồi luân chuyển kết hợp tuần tự giữa các thửa ruộng với tuổi lúa khác nhau (theo hệ thống bậc thang – xem chi tiết trong Thiết kế hệ thống thủy lợi) để kiểm soát quá trình bốc hơi khi có sự chênh lệch nhiệt độ từ môi trường thời tiết.
Nước sẽ giúp cân bằng nhiệt độ, hơi nước bốc lên từ mặt nước sẽ sạch hơn hơi nước bốc lên từ mặt đất ẩm chứa nhiều nấm bệnh
4. Tổng kết
Trên lúa có 2 loại bệnh đạo ôn gây thiệt hại lớn là đạo ôn lá và đạo ôn cổ bông, và cơ chế gây bệnh đều giống nhau như đã phân tích. Để phòng nấm bệnh đạo ôn, chúng ta sẽ giữ nước trong ruộng lúa để cân bằng độ chênh lệch nhiệt độ dẫn đến bốc thoát hơi nước mang theo nấm bệnh đạo ôn từ mặt đất trong những ngày nắng nóng – đêm sương mù. Bên cạnh đó là kết hợp với việc chăm sóc lúa tự nhiên – không bón phân hóa học để lúa hấp thụ nhanh dẫn đến tốt nhanh gây ra hiện tượng lúa màn (lá lúa rạp ngang – cản trở bốc hơi của nước). Môi trường canh tác luôn luôn tồn tại các loại nấm bệnh, nếu cây lúa khỏe tự nhiên sẽ đủ khả năng kháng bệnh trong những trường hợp mới chớm hoặc nhẹ thì việc phòng vẫn là yêu cầu tiên ngăn chặn bệnh hại và giúp cây vượt qua trong khả năng của bản thân cây trồng (nhiều loại giống lúa hiện nay có khả năng kháng bệnh cao).
Khi lúa đã xuất hiện và bị bệnh thì vẫn áp dụng cơ chế cân bằng nhiệt độ, kiểm soát bốc hơi và lây lan nấm bênh bằng nước mà không sử dụng thuốc bvtv để phun xịt, vì cơ bản như đã phân tích trong cơ chế tiêu diệt nấm bệnh đạo ôn của thuốc thì những phần lá đã bị nhiễm nấm bệnh sẽ không có khả năng phục hồi. Công việc cần phải xử lý là ngăn ngừa sự phát triển của nấm bệnh lây lan qua các lá đài (lá chính, lá tương lai) để quá trình sinh trưởng của lúa không bị ảnh hưởng.
Trong suốt hơn 3 năm canh tác theo phương thức hữu cơ tự nhiên, hoàn toàn không sử dụng bất kỳ loại phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật – bằng cách sử dụng nước kiểm soát nhiệt độ, độ bốc thoát hơi nước và chăm sóc lúa…cánh đồng Tâm Việt của Tiếng chưa từng gặp những đợt dịch hại ảnh hưởng đến năng suất lúa trong mỗi vụ mùa.
Xem video: Võ Văn Tiếng phân tích về cách phòng và xử lý đạo ôn trong canh tác lúa hữu cơ không sử dụng thuốc BVTV.
Bài tiếp theo: Hiệu quả kinh tế trong mô hình canh tác lúa hữu cơ không sử dụng phân bón hóa học và thuốc BVTV
Võ Văn Tiếng (Chuyện Làm Nông ghi)
Nội dung bài viết, video và hình ảnh thuộc bộ tài liệu trong “dự án huấn luyện nông dân canh tác bền vững”, với sự hỗ trợ của Lãnh sự quán Hoa Kỳ tại Thành phố Hồ Chí Minh.
Tổ chức thực hiện: Tiến sĩ Nguyễn Văn Giáp; Mai Phú Khuynh
Người thực hành và hướng dẫn: Võ Văn Tiếng
Hãy để lại ý kiến của bạn để chúng ta cùng xây dựng về cách làm này
