Canh tác Hồ tiêu theo hướng hữu cơ – thuận tự nhiên nói riêng hay các loại cây trồng nói chung đều đặt yếu tố môi trường – hệ sinh thái làm nền tảng. Một nền tảng bao gồm tổng hòa các yếu tố động, thực, vi sinh vật cân bằng – ức chế và thúc đẩy lẫn nhau. Trong đó, việc con người chủ động tạo điều kiện thuận lợi cho các loại vi sinh vật có lợi phát triển để “hỗ trợ” bền vững cây trồng chính sinh trưởng, đạt hiệu quả canh tác.
Từ thực tế canh tác – chúng tôi sẽ phân tích một số yếu tố của hệ sinh thái – hệ động, thực vật trong môi trường canh tác hồ tiêu theo hướng hữu cơ – thuận tự nhiên. Đó chính là cách chúng tôi thực hành trong nhiều năm qua để đạt được các tiêu chuẩn của một hệ sinh thái tự nhiên – cân bằng và cuối cùng là sản phẩm hồ tiêu hữu cơ nói riêng và các loại cây trồng như cà phê, sầu riêng trong cùng hệ sinh thái này. Với sự đa dạng của hệ sinh thái – chúng tôi sẽ chia nhỏ từng phần nội dung, kèm theo đó là những video phân tích – dẫn chứng cụ thể tại vườn của mình.
Câu chuyện của hệ sinh thái cân bằng – Cho năng suất ổn định
Tính đến thời điểm hiện tại (tháng 10 năm 2019), mặt bằng chung năng suất tiêu của các tỉnh Tây Nguyên có xu hướng giảm vì trong thời gian ra bông đậu trái thời tiết Tây Nguyên trải qua một khoảng thời gian dao động mưa, nắng, nóng thất thường làm cho cây tiêu rơi vào tình trạng sốc nhiệt. Cùng với đó là các loại bệnh như tuyến trùng, gỉ sắt, thán thư, chết nhanh chết chậm…các loại côn trùng gây hại như bọ xít muỗi, bọ thánh giá…làm giảm năng suất cây thậm chí nhiều diện tích hồ tiêu liên tục bị xóa sổ.
Còn tại các vườn tiêu canh tác theo hướng hữu cơ – thuận tự nhiên của 3 hộ chúng tôi (Võ Ngọc Dũng, Nguyễn Văn Lâm, Nguyễn Văn Lương tại thôn Xuân Vĩnh, xã Phú Xuân, huyện Krong Năng, tỉnh Dak Lak) vẫn dự kiến cho năng suất đảm bảo khi tỉ lệ đậu trái cao vì cây không rơi vào tình trạng sốc nhiệt theo tác động chung của thời tiết và các loại bệnh hại không thể bùng phát gây hại trên diện rộng. Và đó là kết quả ở vai trò của hệ sinh thái cân bằng từ trong đất, trên mặt đất cho đến không gian tán trụ.
Để làm rõ sự cân bằng này, chúng tôi sẽ làm rõ từng vấn đề trong thành phần hợp thành cái gọi là hệ sinh thái vườn tự nhiên.
Thứ nhất – Trên tán cây và dưới mặt đất: Cân bằng về nhiệt độ, độ ẩm
Đó là vai trò của việc chọn loại trụ cho cây tiêu và cỏ dại trên mặt đất. Cây tiêu bản chất là loài cây tự nhiên – cây thân leo lâu năm hóa gỗ. Cây hồ tiêu rất nhạy cảm với các điều kiện về nhiệt độ, độ ẩm, hệ vi sinh vật…nên việc sinh trưởng – phát triển phụ thuộc rất nhiều vào môi trường sống.
Như đã nói ở trên, niên vụ 2019 – cây hồ tiêu ở khu vực Tây Nguyên gặp phải tình trạng sốc nhiệt do khô hạn, mưa nắng thất thường. Tại các vườn tiêu thông thường, dùng trụ khô (trụ gỗ khô hoặc trụ bê tông) có chi phí đầu tư ban đầu cao nhưng quan trọng hơn đây là thành phần với quan hệ cộng sinh – ảnh hưởng đến môi trường phát triển cho cây tiêu.
Cụ thể, mùa nắng ở khu vực Tây Nguyên có thời gian kéo dài, nhiệt độ mặt đất lên tới 30 – 35 độ, các trụ tiêu khô chỉ có cây tiêu phơi trần tán dưới nắng và nhiệt độ như vậy. Đó là phía trên tán trụ, còn dưới mặt đất, canh tác thông thường bà con nông dân hay quan niệm cỏ dại là đối tượng cạnh tranh dinh dưỡng với cây trồng chính dẫn đến việc diệt cỏ tận gốc bằng các loại thuốc trừ cỏ. Cỏ bị diệt trừ để lại một mặt đất trống, không có độ che phủ, nắng nóng chiếu trực tiếp làm bốc hơi nước và tăng nhiệt độ trong vườn dẫn đến cây tiêu bị sốc nhiệt làm suy cây. Nếu thời điểm sốc nhiệt trúng vào kỳ ra bông đậu trái thì chắc chắn tỉ lệ đậu sẽ rất thấp quyết định đến năng suất cuối vụ. Ngoài thời điểm trên sức khỏe cây cũng bị ảnh hưởng giảm sức đề kháng trước các loại bệnh dịch và vi sinh vật, côn trùng gây hại.
Còn ở các vườn tiêu canh tác theo hướng hữu cơ – thuận tự nhiên hiện tại của chúng tôi, nhiệt độ môi trường được cân bằng vì đầu tiên là tán trụ, trụ tiêu được dùng là trụ cây sống – cây muồng đen, (Xem bài phân tích về loại tán trụ, tác dụng về dinh dưỡng, các tình trạng xì mủ, nhiễm khuẩn gây chết trụ và cách xử lý). Trụ tiêu sống với tán cây được cắt tỉa tùy theo mùa sẽ giúp che phủ, giảm ánh nắng chiếu trực tiếp xuống tán tiêu để giảm nhiệt độ vườn. Còn dưới thấp – mặt đất, khác với quan điểm cỏ dại là đối tượng cạnh tranh dinh dưỡng với cây trồng chính, ở đây cỏ dại được giữ lại giúp che phủ, ngăn ánh nắng chiếu xuống mặt đất làm bốc hơi và tăng nhiệt độ vườn vào mùa nắng, ngăn rửa trôi vào mùa mưa và làm tơi xốp đất (Cỏ dại đóng vai trò rất lớn trong việc cân bằng dinh dưỡng, chỉ thị dinh dưỡng, cân bằng vi sinh vật…Xem bài phân tích về vai trò của Cỏ dại trong canh tác hữu cơ).
Với hai đối tượng là tán trụ và cỏ dại – nhiệt độ, độ ẩm trong vườn luôn được cân bằng giúp cây phát triển ổn định, không phụ thuộc vào sự thay đổi của thời tiết, đặc biệt là thời điểm cây ra bông đậu trái. Điều này không chỉ cần thiết đối với hồ tiêu mà còn đối với tất cả các loại cây trồng khác.
(Video – Thăm vườn tiêu hữu cơ: Năng suất ổn định từ hệ sinh thái cân bằng)
Thứ hai – Cân bằng về hệ động, thực, vi sinh vật – kiểm soát nấm bệnh, tuyến trùng, bọ xít muỗi, bọ thánh giá…
Môi trường và bản thân cây hồ tiêu nói riêng bay bất cứ các loại cây trồng đều tồn tại các loại nấm, bệnh, vi sinh vật gây hại. Theo cơ chế chọn lọc tự nhiên, sẽ có cây sống, cây chết, sẽ có các loại nấm, vi sinh vật có lợi khống chế và cân bằng các loại nấm, khuẩn, vi sinh vật có hại.
Trong canh tác nông nghiệp nói chung và hồ tiêu nói riêng, nếu hiểu về đặc tính của từng loại dịch hại, về đặc tính sinh trường của cây trồng và các đối tượng trong một quần thể vườn thì ta sẽ có cách để thúc đẩy, hỗ trợ các loại vi sinh, động thực vật có lợi phát triển để lợi dụng chúng giúp kiểm soát các loại có hại để giúp cây trồng chính phát triển.
Trong canh tác hữu cơ – thuận tự nhiên, chúng ta sẽ dựa vào những dấu hiệu để nhận biết và kiểm soát vi sinh vật, nấm bệnh có hại và có lợi.
Đầu tiên – với Tuyến trùng, các loại vi khuẩn, nấm có hại gây ra các bệnh làm xóa sổ nhiều diện tích hồ tiêu như thời gian vừa qua. Chúng ta đã biết, tuyến trùng là vi sinh vật có sẵn – luôn tồn tại trong đất, một trong những nguyên nhân dẫn đến tuyến trùng tăng và bùng phát gây hại cho hệ thống rễ tiêu khi độ PH trong đất tụt thấp. Để kiểm soát PH trong đất thì cỏ dại đóng một vai trò rất lớn (Xem bài phân tích về vai trò của cỏ dại trong canh tác hữu cơ), bên cạnh việc bổ sung chất dinh dưỡng với các thành phần đạm, khoáng từ các thành phần hữu cơ (đạm phân cá, đạm đậu nành, tàn dư thực vật hoai mục) thì bản thân cỏ dại sẽ tăng độ phì, giúp cân bằng độ PH trong đất, đặc biệt là các loại cỏ bản địa (bởi mỗi loại cỏ ở một khu vực thổ nhưỡng nhất định sẽ tồn tại các loại vi sinh vật, nấm, khuẩn có lợi, thích nghi và cân bằng dinh dưỡng cho đất ở nơi đó). Khi độ PH trong đất được cân bằng, cùng với các thành phần dinh dưỡng đã được chuyển hóa cho cây hấp thu sẽ giúp cây trồng khỏe mạnh, tăng sức đề kháng trong khi bản thân tuyến trùng và các loại nấm, vi khuẩn có hại không có điều kiện để phát triển và bùng phát gây hại.
Với các loại vi sinh vật gây hại như bọ thánh giá, bọ xít muỗi (đây là đối tượng mà nhiều nông dân vẫn “run sợ” trước sự bùng phát, chúng chích hút và gây rụng trái. Nói về những loại sinh vật này chúng ta phải nói về cơ chế chung của tự nhiên, cũng như các loại nấm bệnh, trong môi trường luôn luôn tồn tại nhiều loài, có loài gây hại, nhưng cũng có loài có ích với mong muốn của người nông dân cho cây trồng chính. Đối với hồ tiêu, bọ thánh giá, bọ xít muỗi là những loài gây hại, nhưng bọ ngựa, ong, nhện, chim sâu…là những loài có lợi, thiên địch tiêu diệt bọ xít muỗi và bọ thánh giá. Tuy nhiên với phương thức sử dụng thuốc trừ sâu chúng ta sẽ “tổng diệt” cả loài có hại lẫn có lợi. Đồng thời, thuốc diệt cỏ sẽ phá bỏ môi trường trú ẩn của các loại vi sinh vật có lợi trên.
Vì vậy trong canh tác hữu cơ, tuyệt đối các loại thuốc bvtv, thuốc trừ cỏ không được sử dụng, các loại nhện, bọ ngựa, ong, chim chóc…có điều kiện sinh sôi giúp tiêu diệt các loại gây hại như bọ xít muỗi và bọ thánh giá.
Trong một giới hạn nhất định, số lượng bọ xít muỗi và bọ thánh giá không phát triển với số lượng lớn chích hút làm giảm năng suất. Và cũng trong giới hạn nhất định, việc chích hút của chúng sẽ giúp giảm năng suất vừa phải để đảm bảo lượng trái mà cây đủ sức nuôi – không bị suy cây cho phép thời gian khai thác dài – bền vững hơn.
(Video: Thăm vườn tiêu hữu cơ: Hệ sinh thái cân bằng – kiểm soát tự nhiên)
Thứ ba – Cân bằng về dinh dưỡng – Năng suất và giá trị dựa trên chất lượng nông sản
Câu chuyện về dinh dưỡng – năng suất – và giá thành nông sản luôn là vấn đề lớn trong canh tác hữu cơ. Thông thường, người nông dân sẽ tích cực “thúc đẩy” năng suất cây trồng bằng cách bón các loại phân hóa học và thuốc bvtv trên cây trồng để thu lợi nhiều hơn trong một vụ và bù lại phần giá thành trong tình trạng giá nông sản thấp như hiện nay. Và đó là một quan điểm canh tác đã để lại hậu quả nghiêm trọng ở thời điểm hiện tại và trong tương lai (Xem bài phân tích thực trạng canh tác hồ tiêu – nông dân thay đổi hay là chết). Nhưng nếu không sử dụng phân bón hóa học, không dùng thuốc BVTV thì cách nào để bù đắp, bổ sung dinh dưỡng cho cây đảm bảo năng suất mùa vụ.
Đây là vấn đề thuộc về quan điểm của mỗi người, trong canh tác hữu cơ, chúng ta có thể nhìn vấn đề này ở hai góc độ.
Thứ nhất, về năng suất – dinh dưỡng: Có dinh dưỡng – có năng suất, vậy dù canh tác theo hướng hữu cơ hay sử dụng phân bón hóa học thông thường thì bản chất là việc bổ sung, cung cấp dinh dưỡng cho cây phát triển – cho năng suất. Nhưng, chúng ta có ta có thể cung cấp như nào? Dinh dưỡng dưới dạng nào? Theo con đường nào? Cây có thể hấp thu dinh dưỡng từ đâu, từ các thành phần chất trực tiếp (kiểu như châm phân thủy canh) hay hút “ăn” tổng hợp chất trong đất thông qua bộ rễ – vốn là cơ chế tự nhiên của nó?
Trong canh tác theo hướng hữu cơ thuận tự nhiên, chúng ta chọn phương án chăm đất không chăm cây. Cây sẽ lấy dinh dưỡng từ đất với đầy đủ các thành phần dưỡng chất tự nhiên cần thiết giúp cây sinh trưởng đảm bảo năng suất mùa vụ. Với những vườn tiêu hữu cơ hiện tại, năng suất mỗi trụ đảm bảo đạt từ 6-8kg.
Đầu tiên là cỏ dại được để mọc có kiểm soát bằng việc cắt phát, lượng thân cỏ, cành tán trụ sau khi được phát tỉa sẽ phân hủy, hoai mục giúp bổ sung một phần dinh dưỡng tự nhiên trong đất. Bên cạnh đó là bổ sung một số thành phần phân bón hữu cơ như đạm phân cá, phân đậu nành, phụ phẩm nông nghiệp như tro trấu, vỏ khoai mì…tất cả các thành phần này sẽ được các loại nấm, vi sinh vật có lợi phân hủy – chuyển hóa thành các khoáng chất cần thiết cho cây hấp thụ – sinh trường và cho năng suất, quan trọng hơn là hệ thống các vi sinh vật có lợi sẽ tiếp tục phân hủy làm tơi xốp đất, tăng độ dinh dưỡng theo thời gian (đây cũng là điều kiện giúp cân bằng dinh dưỡng, độ PH trong đất – hạn chế các vi sinh vật có hại, nấm, khuẩn, tuyến trùng gây hại cho cây trồng).
Như đã nói ở trên, với phương thức canh tác này, năng suất hồ tiêu luôn đảm bảo (năng suất mỗi trụ đạt 6-8kg). Nhưng với các vườn đang canh tác sử dụng phân bón hóa học và thuốc bvtv thông thường, trong giai đoạn chuyển đổi (từ canh tác hóa học, bvtv sang hữu cơ thuận tự nhiên), lượng dinh dưỡng trong đất chưa phục hồi đủ cho cây, các loại vi sinh vật có lợi chưa đủ để cân bằng các loại vi sinh vật gây hại thì năng suất sẽ giảm và tăng theo thời gian.
Thứ hai – chúng ta xét về mối liên hệ giữa năng suất và giá thành nông sản. Một bài toán đơn giản, với sản phẩm hồ tiêu canh tác thông thường giá bán trong 3,4 năm gần đây đang rất thấp (40.000/kg, tùy thời điểm), cùng với việc bùng phát diện tích làm dôi dư sản lượng thì một lý do lớn là trong sản phẩm tiêu của chúng ta tồn dư nhiều thành phần phân bón, thuốc bvtv mà các thị trường cao cấp không chấp nhận (thông tin báo chí rất nhiều). Trong khi đó, sản phẩm tiêu sạch, tiêu hữu cơ đang được thu mua từ 80 – 120.000/kg. Nếu lấy giá thành trừ chi phí chúng ta sẽ có ngay câu trả lời nên canh tác theo hướng nào khi mà chi phí trong canh tác hồ tiêu hữu cơ được cắt giảm (phân bón hóa học, thuốc bvtv, thuốc cỏ và nhân công phun rải), dinh dưỡng được bổ sung từ các thành phần tàn dư thực vật, phân cá, phân đậu này có giá rất rẻ.
Nếu trong giai đoạn chuyển đổi, năng suất vườn tiêu hữu cơ sẽ không cao, nhưng với giá bán thông thường gấp đôi đủ và dư để cân đối lại phần năng suất thấp hơn so với canh tác thông thường.
Thứ ba – xét về giá trị và tính bền vững. Bên cạnh sản phẩm tiêu đen sạch, tiêu hữu cơ luôn được thu mua với giá ít nhất gấp đôi so với tiêu canh tác thông thường, thì các sản phẩm tiêu đỏ (tiêu để chin tự nhiên, có hàm lượng tinh chất cao hơn, được sử dụng trong dinh dưỡng, y học, thực phẩm chức năng…) thì giá thu mua luôn ở mức gấp 3,4 lần so với tiêu thông thường. Tuy nhiên, những hạt tiêu này phải được treo chín tự nhiên trên cây trong một khoảng thời gian dài, bản thân cây phải có sức đề kháng tốt và một lượng chất dinh dưỡng đủ lớn để không bị suy kiệt. Đòi hỏi này chỉ có thể đáp ứng ở các vườn tiêu khỏe tự nhiên, trong môi trường canh tác tự nhiên. Đây là hướng đi của các hộ canh tác tiêu hữu cơ hiện tại, yếu tố năng suất không còn là mục tiêu khi xác định sự đa dạng sản phẩm đi kèm giá trị cao trong khi đảm bảo sức khỏe cây trồng cho phép khai thác trong thời gian dài hơn, bền vững hơn.
(Video: Thăm vườn tiêu hữu cơ: Giá trị và tính bền vững)
Như vậy, với phương pháp canh tác theo hướng hữu cơ thuận tự nhiên, chúng ta có một hệ sinh thái môi trường cân bằng về nhiệt độ, độ ẩm, về dinh dưỡng, về thành phần vi sinh vật giúp cây phát triển khỏe mạnh tự nhiên, đủ sức đề kháng chống chịu sự tác động của thời tiết, các vi sinh vật gây hại. Những yếu tố này giúp cây hồ tiêu phát triển ổn định vẫn đảm bảo năng suất trên một môi trường đất hữu cơ tự nhiên không hóa chất để cho ra sản phẩm hồ tiêu sạch tự nhiên như bản chất vốn có của canh tác nông nghiệp nói chung và hồ tiêu nói riêng, đáp ứng yêu cầu cần những sản phẩm nông nghiệp chất lượng, an toàn của những thị trường cao cấp, sẵn sàng chi trả mức giá phù hợp để người nông dân có thể canh tác đảm bảo hiệu quả kinh tế – lời giải cho bài toán nông nghiệp của Việt Nam hiện tại.
Võ Ngọc Dũng (Diễn đàn Chuyện Làm Nông thực hiện)
